Bevrijdingseten: bevrijde makreel

Bevrijdingseten: manna uit de hemel
(of: Koken met de voedselpakketten na de bevrijding)

De vrijheid vieren. Dat doen we vandaag op 5 mei. Op 5 mei 1945 gaf Duitsland zich over en was Nederland weer vrij. Maar wat aten de Nederlanders in 1945 toen ons land bevrijd werd? Ik duik in de culinaire geschiedenis van de oorlogstijd èn rond de bevrijding. En ik maak een gerechtje dat samengesteld is met ingrediënten die aan het einde van de Tweede Wereldoorlog in voedselpakketten boven bezet Nederland werden gedropt. Bevrijde makreel.

Geniet van de bevrijde makreel en vooral van onze vrijheid! Hoewel we in Nederland nu vanwege het coronavirus tijdens onze ‘intelligente lockdown’ veel thuis zitten en deels ook van rantsoenen leven. Vreemde gewaarwording. Maar wel een hele andere dan in 1945!

Oorlogseten
Er is aardig wat bekend over het oorlogseten. Bij het uitbreken van de oorlog verschenen er al vrij snel oorlogskookboeken. Je had in 1940 al het ‘Oorlogskookboek’ van mevrouw A. Geurts, ‘Onze voeding in distributietijd’ van R. Lotgering-Hillebrand, en iets later tal van titels als ‘Kookkunst voor den distributietijd en ten deele … voor altijd’ van C.H.A. Scholte-Hoe, ‘Ons dagelijksch brood; goede maaltijden in oorlogstijd’ van C.J. Ooms-Vinckers en in 1942 ‘Koken …. Nu!’ van Mia de Kok (pseud.).

Naast recepten staan er in deze kookboekjes ook allerhande tips en nuttige wenken hoe men in de moeilijke oorlogsomstandigheden zo verstandig mogelijk met het beschikbare om kon gaan. Heel praktisch gericht is het 32 pagina’s tellende boekje “Voorschriften en recepten voor de keuken in oorlogstijd”, dat rond 1941 verscheen.

Kookscholen
Tot in de jaren ’60 van de vorige eeuw bestonden huishoud-/kookscholen waar meisjes gevormd werden. Elke school had wel een eigen kookboek. De eerste kookscholen waren vooral praktisch gericht: eten moest voedzaam zijn en vooral niet te duur. Geen poespas, geen luxe: eten dient de mens en niet meer dan dat. Tot in de jaren vijftig hebben leraressen van de huishoudscholen die deze mening waren toegedaan hun invloed weten uit te oefenen. Generaties huisvrouwen werd deze filosofie aangeleerd, met als resultaat een grauwe en inspiratieloze keuken. Deze keuken was beeldbepalend: Nederland is er ook nu nog berucht door in binnen- en buitenland. Overigens vond Cornelia Wannée al in 1910 dat je voor eten niet meer tijd hoefde uit te trekken dan 15-20 minuten! Helemaal geen bedenksel dus van drukke hedendaagse tweeverdieners met kids! Het geeft mij te denken over de diepe geworteldheid en soberheid van de gemiddelde Nederlandse eetcultuur.

Plezier
Naast deze invloedrijke stroming ontstond er echter al in de jaren dertig van de vorige eeuw voorzichtig het idee op sommige kookscholen dat eten ook plezierig mag zijn. Het betrof vooral de kookscholen die voornamelijk door leerlingen uit de gegoede stand bezocht werden. De Huishoudschool aan de Laan van Meerdervoort in Den Haag was er hier een van. In 1934 verscheen het kookboek van deze huishoudschool, onder de titel “Recepten van de Huishoudschool Laan van Meerdervoort ‘s-Gravenhage”. Het is geschreven door twee leraressen, de dames Fréderique Mathilde Stoll en Wilhelmina Hendrika de Groot. Al vrij snel stond het populaire boek bekend als Het Haagse kookboek, onder welke titel het boek dan ook al snel uitgeven werd. Generaties meisjes kregen uit dit kookboek les, niet alleen op de Haagse school zelf, maar ook elders in het land. Later vond het boek ook zijn weg naar andere gebruikers. Menig student heeft juist dit omvangrijke boek cadeau gekregen bij het op kamers gaan en ook andere mensen zonder huishoudschoolopleiding maakten (en maken) dankbaar gebruik van de duidelijke recepten voor zowel basishandelingen als meer ingewikkelde gerechten. Sinds de 69ste druk uit 1982 verscheen het boek onder de titel Het nieuwe Haagse Kookboek. Een nieuwe naam, maar geen nieuwe inhoud. In 2010 verscheen de 82ste druk, een heuse bestseller dus!

Voedselpakketten
De koude Hongerwinter van 1944 kostte aan minstens 20.000 mensen het leven, vooral in de steden in het westen. Aan het einde van de Tweede Wereldoorlog werden vele voedselpakketten boven bezet Nederland gedropt, van 29 april tot en met 8 mei 1945. Operatie Manna (3.145 vluchten uitgevoerd door de RAF / Britten) en Operatie Chowhound (2.189 droppings uitgevoerd door de USAAF / Amerikanen; Chowhound verwijst naar een Bargoense uitdrukking voor iemand die niet al te kieskeurig is in het eten dat hij lekker vindt) waren de namen van de twee geallieerde voedseldroppings. In totaal werd 11.000 ton voedsel gedropt. “Het regende voedsel, het kwam als manna uit de hemel,” las ik in een herinnering.

De pakketten verschilden, maar meestal bestond zo’n voedselpakket uit meel, thee, koffie, suiker, zout, ei- en melkpoeder, biscuits, scheepsbeschuit, margarine, bonen, ingeblikt vlees (corned beef of Spam, nu bekend als Smac), blikken makreel en sardines, chocolade en sigaretten, soms kaas, tomaten in blik, pinda’s, rijst of cacao.

De voedseldroppings maken een einde aan de acute hongersnood, maar de schaarste is niet meteen voorbij. Na de bevrijding komt het transport van het platteland naar de stad langzaam weer op gang en kunnen verse aardappelen weer worden aangevoerd naar het westen. Vlees blijft na de bevrijding schaars. In 1947 protesteren huisvrouwen nog tegen de kleine hoeveelheden vlees die te koop zijn. Groenten blijven nog tot april 1946 op de bon. Binnenlands fruit gaat in januari 1947 van de bon. Sinaasappelen en ander fruit uit Zuid-Europa zijn pas vanaf juni 1948 weer vrij verkrijgbaar. Toch blijven deze producten tot ver na de oorlog schaars, omdat het lang duurt voordat de internationale handel weer op gang komt. Het bonnensysteem blijft bestaan tot 1952. Koffie gaat als laatste van de bon.